Мандах

Миний унасан газар угаасан ус маань хэдийгээр улсын нийслэл Улаанбаатар ч гэлээ аавынхаа төрсөн нутаг болох Төв аймгийн Бүрэн суманд би үнэхээр хайртай. Энэ нутаг орноороо бахархаж, уул усанд нь залбирч, шүтэж омогшиж явдаг хүн. Зүгээр ч нэг бахархаад байгаа юм биш угаасаа бахархахаас өөр аргагүй дэлхийд ганцхан миний нутаг. Нэр нь хүртэл шүлэг Нээрээ сайхан нутаг гэж Дэндэвийн Пүрэвдорж агсны Сэгс цагаан богдод гардаг шиг нээрээ л нэр нь хүртэл бүрэн бүтэн байхын бэлгэдэл юмдаа... Ардын хувьсгалаас өмнө Бүрэн сум нь Түшээт хан аймгийн Зоригт вангийн хошуунд харъяалагдаж байсан түүхтэй. Хошууны төв нь тэр үед эдүгээгийн манай сумын нутаг Баянгүн уулын энгэрт төвлөрч байжээ (энэ хайрханы нэрээр манайхан ургийн овгоо нэрлэж манай удмынхан Баян гүн овогтой болсон, мөн энэ хайрханы урд энгэрт 1998 онд өвөөгийх маань өвөлжөөд, хаваржаад, зусч байлаа). Манай нутгаас олон сайхан алдартнууд төрөн гарчээ. Монгол улсын хөдөлмөрийн баатар ардын жүжигчин Хайдав, Ардын жүжигчин олон түмэнд Тунгалаг тамир киноны Итгэлт баяны дүрээр мөнхөрсөн Очирбат, Монгол улсын  Хөдөлмөрийн баатар, төрийн шагналт,  ардын жүжигчин театрын тайзнаа анх “Хатанбаатар Магсаржав” хэмээх жүжигт цагаан цэргийн офицер болж гарснаас хойш “Учиртай гурван толгой” жүжгийн Юндэн, “Ээдрээ” жүжгийн Мөнх-Очир гүн, “Арвай хээрийн тал” жүжгийн Халзан Тавхай, “Отелло” жүжгийн Отелло, “Лир ван” жүжгийн Лир ван, “Эдип хаан” жүжгийн Эдип “Энэ хүүхнүүд үү?” киноны нэгдлийн дарга Жамц зэрэг  Монголын театрын болон киноны  алтан сан хөмрөгт орсон, үндэсний болон дэлхийн сонгодог олон жүжгийн гол дүрийг бүтээн туурвисан театрын урлагийн ноён оргилуудын нэг Гомбосүрэн гуай, “Гарьд магнай” киноны Удвал охины аав Ядам өвгөний дүрээр та бүхний мэдэх гавъяат жүжигчин Дамдинбазар(Эмээгийн минь ах), Гандан тэгчилэн хийдийн тэргүүн хамба лам Чойжамц(Эмээтэй минь бас л хамаатан болох адилхан Бүхэл овгийн хүн), яруу найрагч Дөнгөтийн Цоодол, нэгэн үе Монголын сонсогчидийг байлдан дагуулж явсан дуучин Вандан Дуламсүрэн хоёрын Дуламсүрэн (аавтай минь Өнжүүл сумын сургуульд нэг ширээнд суудаг байсан ангийн найз нь), ХХ зуунд Монголын төрийг хамгийн олон жил тэргүүлсэн Төр нийгмийн нэрт зүтгэлтэн тэр үед БНМАУ-ын АИХ-ын Тэргүүлэгчдийн дарга байсан Жамсрангийн Самбуу гуай, Монгол улсын анхны хөдөлмөрийн баатар саальчин Авирмэд(өвөөтэй төрсөн ах дүүгийн хүүхдүүд), түүний охин Ардын жvжигчин, Төрийн соёрхолт, Зууны манлай дуурийн дуучин Х.Уртнасан гээд тоочоод байвал баршгүй их алдартнуудын өлгий нутаг юмдаа...Хангай говь хосолсон сайхан нутаг...Өмнө хэлсэнчлэн дэлхийд ганц гэж хэлсний учир нь гэвэл 1968 онд манай сумын Онгон хайрханы гянт болдын орд газарт сэдэвчилсэн судалгаа явуулах үед төрх хэлбэр, найрлага, тогтоц, гарал үүслийн хувьд онц сонирхолтой судал олсон юм. Түүнээс дээж аван судлаад дэлхийд тэмдэглэгдэж байгаагүй цоо шинэ чулуулаг байгааг нотлож, олсон газрын нэрний эхний хэсгээр буюу ОНГОНИТ гэж нэрлсэн юм...Ийм л түүхтэй нутагдаа гэж...